Hình ảnh người phụ nữ trong thơ Lê Ái Siêm

Nhà thơ Lê Ái Siêm (bên trái) và nhà thơ Võ Tấn Cường

Qua thời gian, qua nhiều thế hệ, hình ảnh những người phụ nữ Việt Nam đã được ghi tạc bằng đức tính cần cù, âm thầm hy sinh cùng với vẻ đẹp anh hùng, bất khuất, trung hậu, đảm đang qua những trang sử vàng chói lọi của dân tộc. Khắc họa nỗi đau của những bà mẹ mất chồng, mất con trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nhà thơ viết:

Những bà má đành ru con trong gió
Đành gọi con trong nhang khói nhà mình

(Những bà má miền Nam viếng Bác)

Những bà mẹ cả đời chỉ biết âm thầm hy sinh cho chồng con, âm thầm tiễn chồng con ra trận rồi lại âm thầm hát ru trong gió, âm thầm gọi tên chồng con trong nhang khói nhà mình. Chỉ hai câu thơ nhưng đầy xúc động, đã khái quát lên đức tính hy sinh và vẻ đẹp của bao thế hệ những người phụ nữ.

Chiến tranh đi qua nhưng nỗi đau vẫn còn đó. Bên cạnh những bà mẹ âm thầm hy sinh là hình ảnh của những người chị, người vợ góa bụa. Nỗi đau, nỗi cô đơn của một cô giáo sau cuộc chiến tranh bất chợt hiện lên trong không gian tĩnh mịch của “đêm”, của “lớp học khiếm thị”, trong “ngôi nhà thiếu ánh đèn”, nơi có “tàu cau treo lệch vầng trăng khuyết” trong bài thơ “Chị” vật vờ như chiếc bóng:

“Chị trở về cắm nén nhang lên bàn thờ
nén nhang cháy ba mươi mùa đông
ba mươi mùa đông
cày những đường hằn vầng trán chị

(Chị)

Đây là bài thơ trong chùm ba bài đoạt giải Nhất cuộc thi thơ ĐBSCL năm 2003. Có lẽ bài thơ đã chạm được vào trái tim người đọc không chỉ vì những hình ảnh thân thuộc đầy thương yêu mà còn là những tình cảm hết sức tinh tế và đầy sẻ chia của tác giả.

sống một nửa lặng thầm cho quá khứ
một nửa sống cho những đứa con chị không sinh nở
những đứa con cần thấy cuộc đời đẹp như trang vở
chị đã quên sống cho riêng mình cả sau cuộc chiến tranh.

(Chị)

Lê Ái Siêm và bạn bè văn chương tại buổi tọa đàm về tác phẩm của ông

Qua khảo sát, tôi nhận thấy bên cạnh nhiều bài thơ mang cảm hứng lịch sử, sự chiêm nghiệm về những đổi thay của vùng đất tác giả đang sống thì Lê Ái Siêm còn viết khá nhiều thơ tình, nhất là những bài thơ tình chiếm hơn nửa trong tập thơ “Tiếng vọng”. Tuy là thơ tình nhưng ta bắt gặp trong đó nhiều suy nghĩ về kiếp nhân sinh, về những dâu bể cuộc đời, những phận người nhỏ bé với những dư vị chua xót, bẽ bàng.

Thơ tình của Lê Ái Siêm thường có nhân vật trữ tình là “anh” và đối tượng trữ tình là “em” xuyên suốt trong rất nhiều bài thơ. Đó là những tình cảm hết sức hồn nhiên và trong sáng của chàng trai mới lớn, của những năm tháng đầy tươi đẹp đã xa:

Rồi gió không mang hương qua vòm ô cửa nữa
Đôi mắt em lặng lẽ nơi nào
Mây buông thả lòng trời xa hút
Trăng rất tròn một dấu chấm câu

(Gởi gió)

Những ký ức tuổi thơ, kỷ niệm của những mối tình đầu ấy nhưng một tiếng vọng cứ ngân nga mãi trong lòng, khiến ta không sao quên được:

Có thể là em
Cất tiếng gọi ta từ tấm bé
Cất tiếng gọi ta thời chưa ta nữa
Để ta đi nghe tiếng vọng quanh đời.

(Tiếng vọng)

Nếu hình ảnh người phụ nữ trong chiến tranh được khắc họa bằng sự hy sinh, nỗi đau mất mát và ý chí kiên cường thì giữa đời thường, vẻ đẹp của người phụ nữ toát lên trong lao động. Và hình ảnh những người con gái tảo tần với lúm đồng tiền hiện lên trong cái nắng, cái gió và cát bỏng miền Trung đầy ám ảnh:

cát bỏng trời em gánh cá về không?
anh làm hoa lông chông dẫn đường cho em chạy
hoa ngỗ nghịch ngày xưa cắp một lúm đồng tiền

(Hoa lông chông)

Nói về thơ Lê Ái Siêm, tiến sĩ Đỗ Lai Thúy nhận định: "Thơ Lê Ái Siêm già dặn, ngổn ngang những suy tư. Có lẽ quá giàu suy nghĩ nên anh nhìn đâu cũng thấy đối tượng cần phải suy nghĩ...". Phải chăng vì thế mà những câu thơ tình của ông cũng đầy những nỗi niềm khắc khoải:

Anh vẫn dành cho em câu thơ
Nửa đời người chưa kịp viết
Mười năm em
Gió mùa như chim đã tha đi đâu hết
Chỉ để lại cho anh vài giọt nắng chiều

(Câu thơ)

Trăn trở, chiêm nghiệm về cuộc sống, Lê Ái Siêm nhận ra những thay đổi, những giá trị đang mất đi và đau đáu nỗi niềm trước hiện thực cuộc sống. Nhà thơ viết về những người phụ nữ phải lấy chồng xa xứ vì cuộc mưu sinh:

em không trở về
xứ người xa lắm
đô la tìm đều đặn người thân

(Phố chợ)

Bìa tập thơ “Tiếng vọng” (NXB Hội Nhà Văn, 2006)

Nhà thơ Võ Tấn Cường cho rằng: “Tư duy thơ của Lê Ái Siêm giàu tính triết lý nhưng không phải là thứ triết lý khô khan mà là sự tan chảy của trí tuệ và sự thăng hoa cảm xúc của trái tim”. Quả vậy, trong trường ca “Hoa dại” chúng ta bắt gặp những người con gái lỡ đặt chân vào chốn bùn nhơ mà vẫn huyễn hoặc mình là một loài sen “không vướng bùn tanh dù nhờ bùn tanh để sống” hay cố làm con đom đóm “để biết mình không đồng lõa màn đêm”. Với “Hoa dại”, Lê Ái Siêm đã thể hiện hết sở trường của mình, nhà thơ đã có những chiêm nghiệm về giá trị con người và quyền lực của đồng tiền trong cuộc sống hiện đại.

tiếng mẹ ru đứt ngày gió bão
mẹ buông con tìm hạt gạo đất người

[…]

gió cứ đi tấp táp phận người
em cứ lớn bên dòng kinh ươn thối
cứ nõn tơ như không gì phá nổi
và gió cứ đi tấp táp phận người

(Hoa dại)

Bằng đôi mắt nhìn và những suy tư của một người trải đời, nhà thơ đã kể câu chuyện đầy xúc cảm về số phận của những người phụ nữ lỡ sa chân trong vòng cuốn của kim tiền. Và rồi, sau tất cả những cay đắng cuộc đời, sau những bon chen cuộc sống, ta lại quay về với lời ru yêu thương nồng nàn của mẹ trong chương 12, nhan đề “Khúc ru” của tập trường ca.

Có thể nói, hình ảnh người phụ nữ trong thơ Lê Ái Siêm được tác giả khai phá và khắc họa ở rất nhiều cung bậc khác nhau, từ quá khứ cho đến hiện đại, từ những phụ nữ có tên tuổi cụ thể cho đến những người phụ nữ vô danh, những người phụ nữ với vẻ đẹp bên ngoài cho đến vẻ đẹp tâm hồn, và cả những người phụ nữ lỡ lầm dưới đáy xã hội… đều được tác giả dành những tình cảm chân thành, đầy cảm thông và sẻ chia. Đọc thơ Lê Ái Siêm ta thấy được tâm hồn nhà thơ luôn dạt dào cảm xúc, dạt dào những nghĩ suy về cuộc sống hằng ngày, về những chuyện lớn, chuyện nhỏ quanh mình. Thậm chí những điều tưởng là chuyện thoảng qua thì trong thơ Lê Ái Siêm nó trở nên lắng sâu và dường như ngưng đọng lại… Phải chăng chính điều ấy đã tạo nên sức hút đặc biệt và những nét rất riêng trong thơ của Lê Ái Siêm?